Loneitu hriattur puanchhuahna
STEVIA (Stevia rebaudiana)
Stevia hi thlai chikhat a hnah ei chi a ni a, a thatna leh tangkaina tam tak hmuh chhuah a ni a. Mizoramah pawh a larin chin uar zel a ni. A hnah han ei hian a thlum tha em em a, kum 1950 velah daih tawh khan Paraguay ramah chuan natna chikhat Zunthlum (diabetes) enkawl nan an hmang tawh a. Chutatang chuan a thatna leh tangkaina hriat belh zelin khawvel hmun hrang hrangah an lo ching uarin a lo lar ta a ni. A lo chhuahna bul ber chu South America, Central America leh Mexico-ah niin chihrang hrang 240 lai a awm a ni. A thlumna hi thil eitur leh in tur chi hrang hrang tih thlum nan an hmang a, chini (sugar) kan ei ai hian a thlum tha zawk a ni.
Stevia hi thlai hnim chi khat a kung a san zawng pawh 65cm vel chauh a ni a, a kung hian zung chihnih a chum/lian deuh leh sin deuh a nei a. A zung sin ho chu lei chunglangah an taidarh a, hei hian thlai tana chaw leia mi a lakhawm thin. A zung chum/lian deuh ho erawh chu lei chhungril lamah a awm daih thung a ni.
Sik leh Sa a mamawh dan:-
Stevia hi eng leilungah pawh a chin theih a. Ram chhia a ngam hle a. Kum khata ruahtui tla 1500-1800mm hmunah a chin theih a, a tlangpuiin ram lum deuh boruak hnawng tamna hmunah a tha duh hle. Kan chinna hmun leilung ram that dan a zirin a kung a sang thei a. Ram tha deuh hmuna chin chuan 1.8 mt. lai a sang pawh a ni thei. Stevia hian ni eng a mamawh tam a, tui a mamawh a; amaherawhchu a chinna hmun chu tui tlin theih lohna, a luan ral zung zungna hmun a ni tur a ni.
A chin hun:-
Stevia hi a chi atanga kui hian a tiak tam thei lo hle a, a kung/ tang tan (vegetative reproduction) atanga phun darh theih a ni bawk a. A tang chu a kung atanga tan chum 2-4 inches vel a sei, mit(bud) 2-3 tal nei a tan tur a ni a. A tan nana hmanrua (chem etc) chu hriam tha tak a ni tur a ni. A tang tan chum te Olive oil emaw fungicide damdawi tuiah a tanna hmawr chu chiah phawt hnuah polypot-ah vih phun tur a ni. Polypot-ah hian lei, organic manure leh balu lei inzat theuh a pawlh dah tur a ni. Polypot-a vihphun hian a hnah awm te chu paih/tuai bal vek tur a ni a. Amaherawhchu a mit tuai/bal chhiat hlauh tur a ni. May-June thla chhung a a chinna tur hmunah chin tur a ni. A phun karhlat zawng hi 45-65 cm a tawk a, hetiang a chin hian ram 1 Ha. ah kung 160000 vel a chin a theih ani.
A enkawl dan:-
Thal lai leh ruahtui tlem lai chuan a kung a bul te chu hnim a khuh tur a ni. Hei hian lei a vawng dai a, hnawng a siam a, lei atanga tui hu kal ral tur a veng a ni. Lei tha a bikin Nitrogen pek tam deuh chuan a thang duah hluah a, amaherawhchu a mah a thluma awm tur chu a tlem hlauh thung a ni. Thlaiin than a pek dawn lai hian nitrogen pek tlem deuh a tha.
Stevia hi phun atanga thla khat hnuah a bul thlawhfai rualin a zik sih chum tur a ni a, hei hian a zar/peng a ti tam a, a thar hlawk phah a ni. A hnah quality leh a maha thlumna awm san dan chu a chinna hmun in ni eng a hmuh that leh that lohah a innghat em em a. Ni eng a hmuh that theihna hmunah chin tur a ni.
A seng dan:-
Stevia kung chu lei atanga 8-10cm (khap chen vel) a sangah tan chum a, ni-ah rot ha taka pho tur a ni. A kuang te thenfai bawk tur a ni. Ro tha taka pho a nih chuan hmuar leh tawih tur lakah a veng a hun rei tak a dah that theih a ni.
A tangkaina:-
1. Kan thisen a sugar awmte a sem ral.
2. Pancreas a ti chak.
3. Taksa a glucose awm te intluk tlangin a siam.
4. Taksaah a tihrawlte a ti mukin a ti chak.
5. Blood pressure sang tur leh hniam tur a veng.
6. Taksa a tihrawlte a ti mukin a ti chak.
7. Kan taksa a thau awm tam lutuk tur a veng.
8. Rilru a ti chak.
9. Heng natna chi hrang hrang, obesity, Hypertension, Osteoporosis te enkawl nan a hman theih a ni.
10. Ha hrisel tak neih theih nan Stevia ei hi a tha bawk.
11. Stevia thlumna hi chin (cane sugar) aiin a let 200-300 laiin a thlum zawk bawk.
12. Zunthlum enkawl nan a tha hle bawk a, Japan ramah chuan Stevia hi kum 30 aia tam mah atang khan Zunthlum enkawl nan an lo hmang tawh a. Mihring hriselna ti chhe thei zawnga (side effect) hnathawh a neih loh thu mithiam ten an lo sawi tawh a ni.
13. Taksa tana thatna a ngah em avangin Joint Expert Committee on Food Addition, W.H.O chuan Stevia hi nitin 4mg/kg body weight ei a tha tiin a lo puang bawk.
STEVIA HNAH ATANGA THIL THLUM LAK CHHUAH DAN
Stevia chi hrang hrang (Species) zingah hian Rebaudioside ‘A’ te hi an thlum ber a, chin atan a tha bawk.
i) Stevia kungte chu nisaah phoro a, chumi hnuah ruiah chiah tur a ni.
ii) Chu stevia chiahna tuiah chuan 50% Rebaudioside ‘A’ alo awm ta a ni.
iii) He Stevia chiahna tui chu Ethanol, Methanol, Crystallization etc. Hmangin thlawrfim/thlifim leh tur a ni.
iv) Heng thlawrfim/thlifim anih hnuah Rebaudioside ‘A’ awlsam taka hman mai theih hi a lo chhuak ta a ni.
STEVIA REBAUDIANA ATANGA SIAM CHHUAH STEVIA CHANCHIN
i) Stevia atanga thil siam chhuah hi chi hrang hrang tam tak a awm a, damdawi atante, thil intur tih thlum nante, Cosmetics, Wine siam nan te hman a ni.
ii) Chini ang mai a thlum a ni a, a hman theihna pawh a in ang a, amaherawhchu chini aiin Calorie a hniam fe thung a ni.
iii) Laboratory-a zir chhuah a nih hnuah mihring taksa tana hlauhawmna (side effect) a awm lo tih hmuh a ni.
iv) Stevia hi a var lam rawng a ni a, a thlum em em a, a rim a tui a, chini aiah kawng tam taka hman a ni thin.
v) Stevia hi a chin a awlsam a, hnimhnah zang tak (a ro hnuah) enkawl awlsam tak a ni a. A thar chhuah phurh sawn vel pawh a awlsam a, sum sen a tlem a, Fu chin aiin a let 60 zetin a sum sen a tlem zawk a ni.
vi) Stevia-ah hian calorie a tlem hle a, chini (cane sugar) ah hian 300 calorie a awm lain Stevia ah chuan 1 calorie chauh a awm thung a ni.
vii) Hun rei tak chhung a dah that theih.
viii)Heng thil in chi, chi hrang hrang, damdawi, pickle, toothpaste, cosmetic, wine etc. te siamna-ah hian a hman theih bawk.
Source : Stevia
Department of Horticulture
Booklet No.1 2017
Page 1-7