Balhla hi khawvel puma thei chin lar pawl tak, thei tuihnai, man tlawm bawk si leh thei zinga mihring tana chaw tha ber pakhat a ni. India tlang ramah chuan Manipur State in an ching nasa ber a, Meghalaya State in an thar tam ber thung. Tripura te, Manipur te leh Mizoram te hi a thar tam ber dawttu an ni. India rama chinna hmun dangte chu - Kerela, Tamil Nadu, Karnataka, Andra Pradesh, Maha- rastra, West Bengal, Bihar etc te an ni. India hmarchhakah hian ram 35,075 hectares a zauah chin a ni a, thei chi khatah chuan chin nasat ber a ni hial a ni.
A thatna te :-
Balhla hi a chinna hmun zau lam in ang rau rauah chuan kan thei chin zawng zawng zingah mihring tana chakna pe thei thil keng tam bertu a ni. A hmin nem tha chu nausen tana chawtha a niin, kan ramah nausen chaw atan nasa taka hman a ni. A hmin hian Carbohydrates, Calcium, Phosphorous leh Iron te thahnem tawk tak a pai a, hengte bakah hian Vitamin A leh B engemawzat a pai tel a, mihring mamawh Protein thenkhat a pai bawk a. Hengte avang, hian “Chaw Famkim” tih a ni fo.
Tlangmi ho hian Balhla hel leh a kung khehno hi chawhmeh atan kan hmang deuh vek a. A tumbu pawh chawhmehah kan hmangin, a kung chan sawm hi ranchaw ah hmarchhak rama chengte chuan kan hmang vek bawk. Hmarchhak tlangram mai nilo, India ram hmun hrang hrangah a hnah hi ruaithehna a phah atan hman a ni bawk.
A hel leh a hmin hi eitur chi hrang hrang siam nana hman a ni a. BANANA FIG an tih hi Balhla hmin tihro atangin, mahni eikhawp leh sumdawnna thamin siam theih a ni a. Balhla hel zaihlep phoro pawh hi densawmin chaw chikhat BALHLA CHHANGPHUT (Plantain meal) alo ni leh a. He chaw hi a chakin, paitawih a awlsam a; Bawnghnute nena pawlhin naupang tan chawtha tak a tling a, a chhan chu Balhla hel tihro hian Carbohydrates za zela 80 leh Protein za zela 35 a keng tel a ni.
A pianphung :-
India chhim leh hmarchhak ah hian ei loh chi (wild spp.) chi hnih M.balbisiana leh M.acuminata te hmuh an ni a. A ei chi zawng zawng M.paradisiaca hote hi M.acuminata atanga lo piang chhuak vek an ni a. Hei hian Balhla thenkhat chawhmeh atan chauha kan hman thin (Banpawl etc.) te pawh hi a huam a. Ram Balhla (wild) ve ve inthlahpawlh tir atangte pawhin Balhla chi dang M.sapientum ho lak chhuah a ni bawk a, heng ho zingah hian chi tam tak a awm bawk a ni. Balhla hi a par atanga inrai (pollination) ni lovin a kung atanga lo rah chhuak ve mai a ni.
Sik leh sa duh zawng :-
Balhla hi ramlum thei anga ngaih ni- mahse, a chin theihna ram chin a zau hle a. Tuipui zawl atanga 1000m (3300 ft. vel) a sangah pawh an tha duh bera hriat a ni a, a variety a zirin hei aia sangah pawh an tha thei bawk. Temperature 15℃ - 35℃ ah a chin theih vek a, mahse 20℃ - 26℃ ah a tha duh ber. A tui mamawh a sang hle a, kum khat ruahtui tla 2000 - 4000 mm. kum tluana insem rual bawk si chu a tha ber a ni. Lum lutuk leh vawt lutuk ah a tha thei lova. Vur tlakna ah chuan a kungte an huat em avangin a hlawk lo em em a ni. Khawkheng (leiro leh boruak lum) leh vur tla te hi a huat em avangin a hmun atan khawchhak chhawng emaw hmar chhawng emaw thlan ngei tur a ni. Tin, luikam emaw, hmunzawl, vur (dai khal) tlak tam lohnaah chuan heng boruak vawt zual hi leibul hniamte a awm anih thin avangin Balhla sang chi phun nise a haw nep a ni.
Lei lung :-
Balhla chu eng leiah pawh a chin theih deuh mai a. Mahse, Balu lei angah chuan zung a kaih ngheh theih loh avangin a tlu duh hle a, chin loh tur. Chubakah, chutiang lei chuan hnawng duh tawk a pawm thei lo bawk. Leitak chhahna, ramchang lei (leidur/thiltawih hang tamna) ah te Balhla chaw duh zawng a tam thin avangin a tha duh ber a, Balhla pawh a tlo ber. Tuitlin theih lohna, hnawng tam tawk awmna leh ram awih lutuklo a ni tur a ni.
A chhiat phah thilte :-
Eichhetu rannung leh natna tiam lovin Balhla chuan heng te hi a chhiat phahin a thar hlawk loh phah thei
Nikang lutuk or khawkheng leiro lutukna hmun.
Leitak panna thil ṭawih tlemna.
Leithur lutuk.
Vur tlakna.
Rial leh thlina.
A chi hrang hrangte :-
Balhla chinchi chu hmun hnihah, a hmina ei chi leh a hela chawhmeha ei chi ah ṭhen hlawk a ni a. Heng a hnuaia mite hi India hmarchhak rama ṭha thei deuh deuh te an ni.
Jahaji (Musa AAA group) : Hei hi Basrai chi (group) zing ami a ni a, Kabuli tih leh Bhusava ti tea koh a ni bawk. Lawngbalhla lam chi, (Vai - balhla kual lian te chi) a ni a, a hmin hnu a ei chi a ni. A rah a seiin a kual deuh a, a pil a pan a, a hmin chu a hring deuh leh eng deuh inpawlh a ni. A tak chu a nem em em a, rimna tak, a var eng deuh (cream rawng) a ni a, Balhla tui tak a ni.
A bu a lianin a hlawk hle. A hmin chunga a kunga ala inkhai chuan, a thlawn ṭil hma em em a ni. A hnah chu dum tak lutuk lo hring-dang lutuk lo a ni a, a kungah chuan thil dum bial/sawl a awm thluah ṭhin. Balhla hri lar tak, Bunchy top leh a hnah rau natna a vei ve ṭhin a, mahse Panama wilt (a vuai hri) lakah a him thung.
Chinichampa (Musa AAB group) : Banria anga Balhla rah tawi chi ho zing ami a ni a, ‘champa’ or ‘Lalvelchi’ or ‘Karpur Chakrakeli’ tia koh a ni bawk. Zoram tih lohvah chuan hmarchhak State a Balhla chin nasat ber a ni. A kung a chang/sak a, hnim a ngam a, a rah a dah rei theih hle bawk. A rah a te a, ria deuh khat ṭha tak, a hmin eng ṭha leh a tak khal deuh a ni. A hnah zungpui chu Rose par senduk rawng a ni a, a kung chu a peng duh em em a suat ṭhen loh chuan kumtluanin a rah reng ṭhin a ni. Balhla hri ṭha lo tak Bunchy top leh Panama wilt lakah a him ṭha hle a ni.
Harichal (Musa AAA group) : Hriat lar dan dangte chu - Bombay green, robusta leh pedda pacha arati te an ni. Hmarchhak rama chin nasat pawl a ni. A kung san zawng chu a vantlang a niin, a peng duh tehchiam lo. A rah chu Jahaji ang deuh a ni, mahse, a rah a ngilin a hmin rawng pawh a hring zawk a ni. Boruak lum-hnawng (humid) a duh a, a dahrei theih dan a vantlang a ni. Kumtluanin a hmin na a, July - October hi a vanglai a ni. A puak keh fo.
Bhimkela (Musa ABB group) : A bik takin Assam phai- zawl a chin a ni ber. A kung a sang em em a, a peng duh hle bawk. A rah chu a lianin a chawm deuh a, a pil a chhah em em a, a eng-dal a ni a, a dung zawngin a buangin a inrin thlur bawk. A tak chu a sak a, a rim a na lova, a thlumin, mu tlem a nei ṭhin. A thar hlawk hle a, kumtluanin a rah a ni.
Malbhog (Musa AAB group) : Rasthali emaw, martaman emaw an ti bawk. Kung sang tak, a kung chu a hringdal deuh eng lek lek a ni a, a hnah kuang leh a kawr sir zai zai chu a sen a ni. A hmin chu a eng a ni a, a pil a pan a, rimtui tak, a tak pawh khal deuh, thlum ṭha tak leh a lan danah Poovan ang deuh a ni. A hlawk lohna chhan ber chu a hmin hnuah a rah a bu aṭangin a tthlawn awl lutuk a, tin, Panama wilt natna a vei duh bawk.
Agnisagar (Musa AAB group) : Tlemin khawi-maw laiah chin a ni a. A kung chu a sen tak a ni a, a rah chu a sawl a ni a, a pil pawh a sen tak a ni. A tak chu a nemin a sawm awl hle a, a ban lek lek, a var-eng (cream) rawng a ni. Kumtluanin a rah ṭhin a, a hmin chu a awm rei thei vak lo.
Anupan (Musa AAA group) : A kung , a hnah kuang, a hnah zungpui leh a rah hawng chu nawi-nawk rawng leh senduk inpawlh a ni. A tak chu cream rawng a ni a, a thlum hle. A hmin chu a chhe awl em em a, kumtluanin a rah ṭhin.
Kanch-Kala (Musa ABB group) : A kung san zawng chu a vantlang, kung chawm leh nghet tak, hringdal, sak leh rah tlai chi a ni. A rah a lianin a pil a chhah hle. A tak chu a var, sak ang reng tak leh rim nei lo a ni. Kumtluana rah chi a ni.
Heng a chunga mite bakah hian Meghalaya chhim lama Cherapunji Balhla an tih mai Zorama Balhla kual lian ang deuh leh Mizoram Lawng Balhla-te hi Balhla ṭha tak an la ni bawk.
A chi lak dan :-
Balhla hian bulbal a nei a, chu chuan mit tam tak a nei a. Heng a mitte hi an chawrin an peng thei deuh vek a ni. Chung a peng thar te chu a chi atana hman ber an ni. Balhla peng hi chi hnih a awm a, pakhat chu a tet lai aṭanga a hnah hlai ang reng tak rawn nei nghala, a kung pawh ria deuh a ni a, pakhat zawk chu hnah nei meuh lo, a neih pawhin zum pat mai nei leh a bul vawng laiha, a ler lam zuih pat mai a ni. A zuih chi hi a ṭhang ṭha duhin a rah hma zawk a, a chi atan thlan tur a ni.
A chi atan chuan a zuih chi, thla 3 - 4 a upa, feet 1½ - 3 a sang bulbal keng tel chu a ṭha ber a ni. Phun tlai tur a nih chuan a peng te deuh a pawi lova, phun hma (February - April) tur a nih chuan a peng lian deuh leh bulbal ṭha tawk nei phun ngei a ṭha. A bulbal mit la rawn chawr chhuak lo te pawh tan sawma nursery anga lo khawi theih a ni a, a enkawl chhung erawh a rei deuh thung. Tunhnai deuh aṭang khan thiamna hmanga Balhla bung hrang hrang aṭanga a chi siam chhuah pawh tan a ni a. Hetianga tih hian a chi ṭha chin pun kawngah nasa takin a ṭanpui a ni.
A phun :-
Terrace emaw, leilet zawlah emaw chuan phun hmain lei chu ṭha taka leh phut tur a ni a. Hmun awih ah erawh chuan a mal te te a khur laih tur a ni. Balhla chu lo vaha ha-kanna ah a ṭha duh em em a, mahse hei hian ṭhat lohna engemawzat a nei a ni. Awih pangah chuan a khur feet 1½ a thuk leh zau, awih tan zawnga ngil taka feet 8 - 12 a inhlata laih tur a ni a. Lei ṭhatna hmunah a bi chu tih khat deuh a, lei panna leh leihanna tlemnaah chuan tih zin deuh tur a ni. Tin, Balhla chu a variety a zirin a bi a kha:- in a zing thei bawk. A tlangpui thuin a bi a zin chuan hectare khata thar chu a tama, mahse, leiṭha an heh avangin a hlawkna a tlahniam hmain, a rah pawh a te thuai ṭhin. Phun hun azirin a khur laih pawh tih tur a ni. Phun hma ni 30 - 40 vela lo laih lawk nise a ṭha ber. Duh ang chuan a khur kha niin alo em char phawt tur a ni a, chuvangin nieng hmuh ṭhat theih lohna ah chuan mei chhem nise a ṭha. Hei hian natna hrik leh rannung a tih bo mai bakah meivap (Potash) a awm tir a, chu chu Balhla tan a ṭha em em a ni.
A khur chu Bawngek leiṭha emaw leiṭha siamchawp (compost) emaw 12 - 15 Kgs (ṭin 1 - 1½), Bonemeal Kg.½ leh lei chunglang chawhpawlha phun hma chawlhkar khat vela lo vur khah tur a ni. Ruahtui tlak dan azirin February - April chu phun hun ṭha ber ni a hriat a ni a, kumtluanin a phun nun theih bawk. Phun laiin a bulbal kha lei chhung feet khat vela thukah a awm ngei tur a ni a, vur laiin lei chu muk taka nem tur a ni. Phun dawn hian a bul chuan zung a neih chuan hlawi tur a ni a, a hnah chawr chhuak tawh a awm chuan chhawk vek bawk tur a ni. A bulbal mit chauh phun a nih chuan muk vak lova chhilh tur a ni.
Leiṭha pek :-
Balhla hian chaw an heh em em a. Tin, Balhla chuan ṭhan dan chi thum a nei a chungte chu - a kung ṭhanna, a par ṭhanna leh a rah ṭhanna. Hemi a nih avang hian pakhat ṭhan na chuan a dawt leh ami ṭhanna a pe chhawng zel a. A kung a ṭhan ṭhat loh chuan a tumbu a lian thei lova, a tumbu a tet chuan a rah a te bawk a ni. Chuvangin, phun aṭanga thla thum chhungin a rah len dan tur a hriat mai theih ṭhin. Hei vang hian phun laia leiṭha pek tur leh Fertilizer pek tur te chu uluk taka tih ngei a ngai a ni. Hnah 3 - 4 a lo neih hnuah hnimhnah ṭawi (compost) ṭin khat vel a bulah chhuna, lei nen rih pawlh a ṭha a. India hmarchhak ramah hi chuan Nitrogen 252 - 300 gm, Phosphorous 20C - 250 gm, leh Potassium 750 - 1000 gm, hung khat tan pek a tawk a ni. Phosphorous zawng zawng leh Nitrogen chanve hi phun laia pek tur a ni a. Phun aṭanga thla 3 - 5 ah Potassium chanve leh Nitrogen bang kha pek leh tur a ni a. Potassium la bang chu a vuih dawnah pek leh tur a ni. Balhla hung hluiah chuan, a hnah hluite, a kung hlui te tan sawm a, lei nen chawh pawlh nise chaw engemawzat an lo neih belh thei a ni.
Enkawl zui :-
Balhla bul chu englai pawhin a rawn peng a, hei hian a kung chaw ei tur a chuh pui avangin a ṭhan a ti ṭhu a ni. Chuvangin duh aia tam lo pengte chu a bulbal tichhe silova, a bul thei ang bera tan chum tur a ni. Thlawhfai reng a ṭha a, a bik takin a tir thla 3 - 4 lai chuan a hmun afai ngei ngei tur a ni. Ţhal lai chuan a hnah hlui uaithla te chu nisa hliah tur atan zuah tur a ni a. A kar velah chuan Thlai leia zam chi hlawhtling takin a chin theih a, lei chunglang luangral tur a veng nghal bawk. Tin, engtik lai pawhin, Bawkbawn, Hmarcha, Beans te nen a chin pawlh theih bawk. Fur reh hunah a bulte chu a bulvel leia rih vur ngei a ṭha. Hnimte hian chaw an eipui avang leh eichhetu rannung leh natna ten tawm nan an hman ṭhin avangin thlawhfai zel tur a ni.
A seng :-
Balhla chu variety a zir te, a awmna lei ṭhat dan azirte, a chi upat dan a zir leh a hun taka phun azir tein thla 10 - 15 ah a rah ṭan ber a. Jahaji chu ruahtui tlak hma a phun chuan kum khatah seng hman a ni. Balhla chuan hnah 12 - 14 a rawn neihah avui ṭan ber a. A thlar insiam leh a ṭhan dan chu thlasikah a muang a, nipuiah chak thung. A vuih ṭan aṭanga a tuk hun chhung a hi thla 3 - 4 a ni ber. A vui hmasa ber alo dawk chhuah lai hian a peng hmasa ber pakhat chauh kha zuah tur a ni a, a bu chu tuk dawn ṭepah a peng hmasa ber dawttu chauh chu zuah leh tur a ni. Heng pahnih bak hi chu suat dan tur kan sawi tak ang khan suat zel tur a ni. A theih chuan Balhla bu inkhai chu nisa in a em chhiat loh nan a hnah a hliah tir zel a ṭha. A bu chu a len viau chuan Mau emaw thing tlawn emaw hmanga do tur a ni.
Balhla chu a lo hringnal ta tihah emaw a zunghrual kil hriam a lo bil taih hunah tuk a hun tih hriat tur a ni. Hetih hun hi chuan a hnah hmawr a lo rova, a tumbu pawh a ṭil awl ṭhin a ni. Hralh atana tuk a nih chuan a hmun feet khat vel tal zuah a ṭha. Balhla hmun enkawl ṭhat ah chuan hectare khatah 500 - 600 Qtls lai a thar thei.
Pindan pangngaia dah mai chuan a hmin rual lovin a hmin har ṭhin a. A thlar upa lam a lo eng hmasa ṭhin. Tih dan tam berah chuan Balhla dahna pindanah chuan meikhu luh tir a ni. Balhla bu chu dimtea indelhthuah tir tur a ni a. A chungah a hnah rova khuh tur a ni.
BALHLA (BANANA) A TICHHETU RAN-
NUNG LEH NATNATE (A Enkawl dan)
1. ROOT STOCK WEEVIL (Tuaingawt/Vual)
Tuaingawt te hian an puitlin hnuah lehan puitlin hma (Vual)-in Balhla kung an tichhe ṭhin a. A note (Vual) ten lei chhung lam aṭangin Balhla bul an kher a, Balhla bul pengah te an hreuh lut in an ei chhe ṭhin a ni. A puitling ve thung te erawh chuan Balhla kawr pawn lam aṭangin an kher ve thung a, Zanah an che deuh ber a. Hetianga Balhla kung Tuaingawtin a ei/beih hnu te chu, a kawr a kaw chek chuk a, ṭawih dum huam ang maiin a awm ṭhin a ni.
Balhla kung a la naupan deuh laia heng rannung ten an khawih chuan an ṭhan a tawp hmiah ṭhin a, tin a puitling tawhte chu an hnah a lo engin thih hun hmain a thi ṭhin a ni. Heng rannungte hi April aṭanga October thla chhungin an hnawksak ber ṭhin.
He rannung puitling lan dan chu dum tle hlerh hlawrh nawn ti tih sei deuh tak kuai deuh hlek a nei a. Balhla kung bul velah kumtluanin a tui ṭhin a.
A note chu var thianghlim tak, thau tak, sa khat ṭelh ṭawlh, chuar nuk a lang a ni a.
CONTROL :
Balhla bul hrisel tak, rannung tihchhiat loh thlan chhuah tur a ni.
A phunna tur khurah phun hmain BHC (Khur khat zel atan ṭhum khat vel) phul hmasak ṭhin tur a ni.
Balhla kung bul vel rannungin a khawih chuan Dimecron (5ml tui litre 10-ah) in emaw Rogor (1ml tui litre 1 zelah) in emaw Sumithion (1ml tui litre 1 zelah) in emaw kah ṭhin tur a ni.
Balhla bul kar velte Celphos (Kungkhat atan mum thum zel) a ur fo a ṭha. Hei hian rannung tui leh note te a tihlum thei a. Balhla bul kaw kar Celphos kan dah na te kha uluk taka hlum a char phui tlat tur a ni.
2. BANANA STEM BORER (Balhla kung hreuh)
Banana Stem Borer puitling leh note ten Balhla kung an tichhe ve ve a. A note (pangang) in a bulah an hreuh a, thuk takah an inverhlut ṭhin a. Rannung puitling erawh chuan a kung pangah a kher kaw ve thungin Balhla kung laimu a ei ṭhin a. Hemi avang hian a kung pumpui a thih phah thei ṭhin a ni. Balhla kung heng rannungin an khawih tawh phawtte chu a hnah a eng a, a a vual deuh sun ṭhin a, a hnah a chhuah tlemin a rah a te bawk ṭhin a, tin, a peng reng reng an thi vek zel a ni.
Heng rannungte hi rannung thau bial deuh kerh kurh sen uk lek lek an ni a. A note (Pangang) te chu eng lek lek, lusen a ni bawk. Balhla kung bul kuaah emaw Balhla kaw lei seh chin chung lam chiahah te an tui an chhekkhawl ṭhin.
CONTROL :
Balhla kung heng rannungin a tihchhiatte chu kar chhuah a, hal mai a ṭha ber.
Thiodan (mi 1 tui litre khat) emaw Sevin (gm 2 tui litre khat) emaw a Balhla kungte kah tur a ni.
Heng rannung tui thah nan damdawi (Aldrin) ah Balhla chi te phun hmaa chiah ṭhin tur a ni.
3. BANANA APHIDS
Heng rannung hi rannung te reuh te te Thosi tia vel chauh an ni a. A note leh a puitlingin Balhla kung tuihnang an hip ṭhin a. A ei chhiat lam kawng zawng aṭanga thlir chuan heng rannung te hian Balhla kung an ei chhe em em lem lova amaherawhchu Balhla natna chikhat Bunchy top (he natna awm dan chu Bunchy top tih hnuaiah ziah a ni) thlentu a ni. (Thosi in malaria mihringa a thlen ang hian).
Heng rannungte hi pian ze chi hnih nei an awm a thla nei chi leh thla nei lo chi.
CONTROL :
Rogor (ml 1 tui litre 1 ah) emaw Dimecron (ml 5 tui litre 10-ah) emaw Nuvacron (ml 1 tui litre 1 ah) emaw a Balhla kung kah tur a ni.
4. FRUIT AND LEAF SCARRING BEETLE (Balhla rah leh hnah thai rang rannung)
Heng rannung hian Balhla hnah no leh Balhlar ah sen a ei ṭhin a. Balhla kawr karahte leh a hnah la inzial karah te a tawm bo daih ṭhin. Fur laiin a hluar ber. Heng rannung ei bang Balhla rahte chu a te bik a, hralh tlak loh khawpin a ser ṭiak ṭuak ṭhin a ni.
Tin, hetiang rannung chi deuh bawk Banana Beetle an tihin Balhla rah no leh a rah sente a ei ve ṭhin a. Balhla hnah hnuai lamah an tawm bo thung a. Balhla rah heng rannung ei hnu te chu chhun han chuk angin a lang ṭhin a. Balhla rah a tui tur angin a tui lo ṭhin a ni.
CONTROL :
Balhla kung leh a bul vel uluk taka thlawh fai fo tur a ni.
Rannung a tam viau chuan Malathion a kah tur.
Balhla kung leh a vel thlawhfai.
Endosulphan emaw a kah tur.
5. NATNA : SIKGATOKA LEAF SPOT
He natna lo lanchhuah dan hmasa ber chu Balhla hnah hmun khat chi ang vak lovin a lo eng deuh reih a. He thil eng hi a zau telh telh a, artui ang deuh a sawl deuh pat in a lo val a. Chumi hnuah chuan uluk vak lova thai ran hlawih ang deuh hian a lo eng chhuak ṭhin a. Thai ran angin a lang a zau telh telh a, tin, a hual chhung laite takah sinte-a thai bial ang mai sen uk deuh vin a bial pap ṭhin a ni.
Balhla hnah no deuh vah chuan a eng tih a lang chiang lo hle a, amaherawhchu a hnah hnuai lamah dum uk lek lekin a lo bial pap a, tin, a hnah chung lamah hemi zawnah vek hian vut rawng, thil dum, han en chiana darthlalang rawt sawm ni awm tak tak a ṭo tuar ṭhin.
He natna hian Balhla hnah a tichhe nasa em em a, a hnah pumpui ro vek si lo, hmun ṭhenkhat ro vek tein a awm bawk. He natnain a khawih nasat Balhlate chu a vui a te a, a puitlin hmain a hmin mai ṭhin.
CONTROL :
Balhla kung bul velah tui a tling lo tur a ni a, hnim thlawhfai a Balhla peng tam lutuk tur ven fimkhur. Balhla kung mahni leh mahni in dip sam vek khawpa siam loh tur tih na a ni.
Balhla hnah ro chhe lutuk te sah thlak tur.
Bordeaux Mixture (Copper Sulphate 5 kg chinai 5 kg leh tui 50 litres) a ṭul anga chhut a tih tam emaw tih tlem emaw nise.
Dithane kah zui nise. Hei hi Balhla kunga chak vak loh avangin rannung laka ven him nan.
Bordeaux Mixture siam a harsat chuan Derasal (Fungicide) pawhin a kah theih a. Amaherawhchu Bordeaux Mixture chu duhthusam a ni.
Chemte tle ver vawr, hemi tui chawhpawlhah hian chiah tur.
6. CIGAR END ROT BALHLA HMAWR TAWIH
He natna hian Balhla rah la hmin hmain Balhla rah hmawr a ti ro va. A thlar pumpui a tichhe ṭhin a ni. Balhla rah chhungrilah natna a luh thuk telh telh avangin a pil a chuarin a tawm te ṭhin a. Balhla rah tawm te tawh hmawr lamah meivap ang he natna avang hian a awm ṭhin a. Balhla ei tlak lohin a ro vek a, chhun han kaw chuk ang te pawhin a awm bawk. A thlar pumpui a ro hnu phei chuan meizial ṭansa ang maiin a lang fur ṭhin a ni.
CONTROL :
Bavistin emaw Darasal emaw a kah tur a ni.
7. ANTHRACNOSE
Balhla rah he natna vei te chu vut rawngin a kap ṭuak ṭhin a. Balhla hmin hmaa he natna a vei chuan a parah emaw (a rah upat tawh deuh chuan) a thlarah chhun han ang deuhin a lang phawt a. Heng chhun han ang te hi a zau telh telh a, a dangte nen infinin, a dum lai apiang chu a sawng ṭhin a (Hemi lan na hi Balhla pilah a ni). A rah mal chauhin a tuar chang a awm a, amaherawhchu a thlar pumpui a chhiat vek chang te pawh a awm fo ṭhin a ni.
CONTROL : Dithane Z-78 in emaw Blitox-50 in emaw a thlar a insiam ta tihah kah a, thla khat hnuah kah leh tur a ni.
8. PANAMA DISEASE OR BANANA WILT (Panama natna emaw Balhla vuai).
He natna hrikte hi leia cheng an ni a. Balhla Zung/Bul hliam aṭangtein an lut ber a. Nitrogen leiṭha pek tam te, Balhla bul thlawhfai te, tui pek te Balhla tana thil ṭha vek ni si te hian he natna hi a ti punlun hma em em a, tui tlin sangna hmun ah he natna hi a hluar bik.
He natna an lo veiin, Balhla kung pumpui a lo vuai ṭhut a, a kung pumpui a nih loh pawhin a mal malin a hnah a vuai ṭhin a ni. Balhla hnah vuai te chu rei lo teah a lo eng a, a ṭo bul chung deuh hlek ah emaw a hnah upat dan indawtin a sawp ṭhin a ni. Ni hnih khat chhung lekin a hnah pumpui a uai vek thei a ni. Natna kal zel avangin Balhla kawr a khiin a lo keh a, a kung pumpui a tlu ṭhin a ni.
A tirah chuan kung hnih khatin an tuar chauh a, mahse reilote hnuah heng Balhla kung hual vel a mi reng rengin an lo veiin an thihphah vek ṭhin a ni.
CONTROL :
Cavendish Balhla chin he natna hi an vei zen zen lo.
Hetiang Balhla natna vei a awm nia hriat veleh a rang thei ang bera kar chhuah a, halral nghal tur.
Balhla chi, heng natna awm lohna hmuna mi chin tur.
Balhla kung bul chinai, lei nena, chawhpawlh a (entir nan chinai Kg 1 lei Kg 3) chiah tur.
He natna hluarna hmunah chuan kum 3-4 danah Balhla tih rem a, thlai dang chin lailawk a ṭha.
9. BACTERIAL WILT OR MOKO DISEASE (Moko natna)
He natna lanchhuah dan pawimawh tak te chu :
CONTROL :
Balhla a vuai ṭhut a, a tliak nghal mai a.
A hun lohah Balhla a hmin.
Balhla kung laimu a dum huam a, Balhla ṭiak a dum in a vuai bawk.
Rei lo te hnuah Balhla kung a ṭawih chhuak a, a tlu mai ṭhin a ni.
Hetiang natna vei Balhlate hi a bul vel han sah pemin, tui tle deuh zel zul a luang chhuak pur ṭhin a ni.
Balhla kung hring ṭha laia thil engin zungṭang a rawn siam deuh thluah chuan Moko natna a awm a ni duh khawp mai. Moko natna avangin Balhla kung/kawr velah engmah rim danglam a awm chuang lo.
Balhla rah ṭawih ringawt te, Balhla thar kuang rawng danglam tak te, Balhla ṭiak dum deuh huam te, Balhla par dum paw chuk te hi Moko disease vang a ni duh khawp mai.
CONTROL :
Moko natna vei nia hriatte chu a bulpui inkar phawh vek tur a ni a. Theih a nih phei chuan 2,4-D in kah hlum hmiah mai a ṭha.
Balhla chi thianghlim hman hram ṭhin nise.
Natna vei nia hriat Balhla kung tihboral thuai thuai hian a kung danga a pakai tur a veng a ni.
10. BUNCHY TOP :
He natna hi Balhla damchhung, eng hun lai pawhin a thleng thei a. A lo lanchhuah dan ber chu -
Balhla hnah a tawiin a te bawk a, kuang tawite ngil tak van lam kawk deuh vahin a awm a. Heng te avang hian chung lamah Balhla hnahte khawm deuh liaiin a lang ṭhin.
A hnah sir a kirin, a hnah chunglam zawngin a kir lai a hi a rawn inzial ṭhin.
A hnah no ni thlara han thlirin, a hnah zung zulah a hring dukin a rin raih ṭhin. He natna hi a vei tawh chuan Balhla kung a ṭhang zui tawh lo bakah tih tlak rah a chhuah ngai lo. Thi chuang lo dam chuang lovin a awm reng ṭhin a ni.
Phek hmasa lama kan sawi tawh rannung chi khat Banana Aphids kan tih khan he natna hi a thehdarh a ni.
CONTROL :
Balhla chi tur he natna vei Balhla hmun aṭang hian lak loh tur.
Natna vei Balhla kung tihchhiat vek tur a bul chawpin.
Sawi tawh anga a thlentu rannung tihrem tur (a tih dan sawi tawh angin).
Balhla kung natna vei sah thluk tawh te an ṭiah chhuah leh tawh ngai loh nan 2,4-D a kah zui a ṭha.
11. BANANA MOSAIC OR INFECTIOUS CHLOROSIS :
He natna lan dan tlangpui chu :
Balhla hnah rawng hring dang leh hring takin a kap phoh phoh ṭhin a, rawng hnawih ang maiin a lang ṭial ruai ṭhin.
Natna a zual hnu phei chuan, hnah thar rawn chawr chhuak a piangsual ṭhin a, hnah sir tawn tawn emaw sir khat chauh emaw a hek ṭhin a. Hemi avang hian Balhla hnah hriam lai a hek kawi nuai ṭhin a ni.
Balhla hnah zung (a zung lai ni lo) a chhah bik in a pawng chhuak ṭhin a ni.
Balhla kung in vui a chhuah ve chang awm mahse ei tlak loh khawpa piangsual emaw 2-3 vel chauh thlar khatah a rah ṭhin a ni.
He natna hi Balhla kungin a vei nia hriat chuan a kung pumpui tihchhiat vek tur a ni.